چهره‌ها و گفتگوها

سی سال پیش در نخستین ساعات شب نُهم نوامبر، نوامبر ١٩٨٩، صدها تن از شهروندان بخش شرقی برلین با انتشار خبر آزادی عبور از مرز شهر و کشور خود برای رفتن به برلین غربی بسوی «گذرگاه بُرنهُلمر اشتراسه» روان شدند. ماموران مرزی که هیچ دستوری در این باره دریافت نکرده بودند، سرگشته و سرگردان نه به رویاروئی پرداختند و نه دروازه‌ها را گشودند. خبر تجمع آنها، چنان دیگران را نیز به شور آورد که در ساعات بعد شمار آنان به هزاران تن رسید و چند دقیقه پس از ساعت ٢٣ دروازه‌ها ناگزیر گشوده شد. چند ساعتی پیش از آن، گونتر شابووسکی، عضو دفتر سیاسی کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست آلمان شرقی و سخنگوی دولت که در یک کنفرانس مطبوعاتی از تصمیمات جدید سخن می‌گفت، از جمله به امکان سفر شهروندان برلین شرقی به بخش غربی کشور اشاره کرد و گفت «تصمیم گرفته‌ایم که ترتیب تازه‌ای به اجرا گذاریم که بر اساس آن هر شهروند جمهوری دموکراتیک آلمان خواهد توانست بدون تشریفات از مرز این کشور خارج شود» و به بخش غربی برلین برود. هنگامی که روزنامه نگاری از او پرسید، این تصمیم از چه زمانی به اجرا گذاشته می‌شود، شابووسکی سر در یادداشت های خود بُرد و بی آنکه در این باره چیزی بیابد، با اندکی تردید گفت «تا آنجا که می‌دانم از همین حالا، بدون تاخیر...». این پاسخ او در ساعت ١٨ و ۵٧ دقیقه روز نُهم نوامبر که از رادیو تلویزیون پخش می‌شد، هجوم بسوی برلین غربی را در پی آورد. آگاهی های بعدی نشان داد که در آن هنوز تاریخی برای به اجرا گذاشتن این تصمیم تعیین نشده بود، اما همین چند کلمه به تاریخ شتاب بخشید و با گشودن دروازه‌ها میان دو بخش برلین، به فرو ریختن دیوار و سپس فروافتادن پردۀ آهنین میان کشورهای اردوگاه شرق و اروپای غربی منجر شد. در سی‌اُمین سالگرد این رویداد تاریخی، جلال سرفراز، روزنامه نویس، شاعر و نقاش سرشناس ایرانی، را که اینک چند دهه‌ایست در برلین اقامت دارد به گفتگو می‌خوانیم و ترسیم حال و هوای آن روزگار و دوران پس از آن را در برلین و آلمان به او می‌سپاریم. جلال سرفراز چکامه سرائی و روزنامه نگاری را از جوانی آغاز کرد و اینک نزدیک به سه دهه است که کار نقاشی را نیز با جدیت دنبال می‌کند. او که زادۀ ١٣٢٢ است در سال‌های پیش از انقلاب در دیدارها و گردهمائی‌های دوره‌ای شاعران و هنرمندان آن روزگار شرکت داشت، در نشریات ادبی شعر ونقد می‌نوشت و در روزنامه‌های بزرگ در همین پهنه بکار مشغول بود. او در آن ایام در کانون نویسندگان عضویت داشت، شب‌های شعر انستیتو گوته در تهران را در مهر ١٣۵۶ سازماندهی کرد و سخنگوی نخستین دورۀ اعتصاب مطبوعات در سال ۵٧ شد. از او تا کنون چندین کتاب شعر به چاپ رسیده که «آینه در باد»، «صبح از روزنه»، «واهمۀ متن»، «از ریل رو به رو» و «با همۀ ابرهای ممکن» از جملۀ آنهاست. نقاشی‌های او نیز تا کنون در چندین نمایشگاه فردی و جمعی به نمایش گذاشته شده است. این گفتگو را با داده‌‌‌آوری (دانلود) و یا بکار انداختن پیکانۀ رایانه‌ای شنود گوش کنید...

میهان این هفتۀ «چهره‌ها و گفتگوها» گاه با قلم نگارگری، گه با تیشۀ پیکرتراشی و زمانی نیز تنها با انگشتان بازیگر خود خود سخن می‌گوید و خیال و اندیشۀ خود را بر بوم و سنگ و آهن و سرامیک و چوب و هر سخت و نرم دیگری می‌نشاند. آنچه جوهر اصلی کار او را می سازد، آفرینندگی اوست. او نقاشی را در آکادمی هنرهای زیبای فلورانس و مجسمه سازی را در آکادمی هنرهای زیبای «کارارا» در ایتالیا آموخته، اما کار آفرینندگی را بسیار پیش از اینها آغاز کرده، چرا که همواره آنچه در دست داشته و هر آنچه بدست آورده را به کار آفریدن گرفته و از مقوای جعبۀ کفشِ به کنار خیابان افتاده، تابلوی زیبای بر دیوار افراخته ساخته است. میهمان این هفتۀ «چهره‌ها و گفتگوها» هر چند با آثار خود در کشورهای گوناگون حضور داشته، اما با ایتالیا و فرانسه و ایران پیوندی ویژه دارد. او که اینک در کارگاه کنده شده در دل کوه در کنار خانۀ آرام خود در نزدیکی دهکدۀ «ژیورنی» در غرب پاریس روزگار می‌گذراند و همواره پائی نیز در سرزمین زادگاه خویش دارد، زمانی به معاونت دانشگاه جندی شاپور رسید و در سال‌های بحرانی ۵٧ و ۵٨ مدیریت برنامه ریزی و مرمت موزۀ ایران باستان را بر عهده گرفت. اثر بزرگ او «در گنبدِ آسمان» در برج میلادِ تهران بر تن ۶٢٠ متری خود تاریخ چندهزار سالۀ فرهنگ ایران زمین را دارد. میهمان این هفتۀ «چهره‌ها و گفتگوها» رضا یحیائی، نقاش و مجسمه ساز سرشناس ایرانی، است که به هنگام انجام این گفتگو در حال به پایان بردن کار نگارگری تابلوی عظیمی در کلیسای دهکدۀ «سنت ژونوویو لِه گَنی» در غرب پاریس است و بازسازی داخلی این کلیسای کوچک گرداگرد پردۀ پُر افسانۀ او انجام می‌گیرد. او در این گفتگو از نگاه خود به آفرینش هنری و کارکرد هنر سخن می‌گوید و پیکره‌های همواره حاضر در کارهای خود را، که در نگاه نخست بیشتر زن و برهنگی را به نمایش می‌گذارند، «انسان‌هائی» می‌داند که «نه زن هستند و نه مرد، بلکه انسانند و از همین رو اندام آنان ترکیب این هر دو را دارد». رضا یحیائی در این گفتگو به کودکی خود و چگونگی روی آوردن به نقاشی و مجسمه سازی می‌پردازد، از آموزش خود در ایتالیا یاد می‌کند و به برخی کارهای شناخته شدۀ خود اشاره دارد. این گفتگو را با دانلود و یا استفاده از ابزار رایانه‌ای برای بکار انداختن فایل صوتی گوش کنید.

میهمان امروز «چهره‌ها و گفتگوها» ورزشکاری است که خود به تنهائی چهرۀ دوگانگی‌ها و ترجمانِ چندگانگی‌های جامعۀ ایران است. او از کشوری می‌آید که در آن ورزشِ مورد علاقۀ او دهه‌هاست دست رد بر سینۀ بانوان زده و آنان را ناگزیر به خفا رانده است. میهمان امروز «چهره‌ها و گفتگوها» اما پیش از همه، ورزشکار است. او نخست با سپردن تن به آب، به ورزش شنا روی آورد، سپس در شکار توپ در زمین بسکتبال، خود را به آسمان کشید و در پی آن در رینگ بوکس به کارزار خود رفت و این شنبه برای نخستین بار به کارزاری رسمی می‌رود. او این چنین نخستین بانوی ایرانی است که در یک مسابقۀ رسمی بوکس شرکت می‌کند. این رویاروئی روز ١٣ آوریل در شهر بندری «روآیان» در غرب فرانسه وی را در برابر حریفی از این سرزمین، خانم اَن شوون، قرار می‌دهد. میهمان امروز «چهره‌ها و گفتگوها» صدف خادم، سرشناس ترین بوکس باز زن ایرانی است که در رشتۀ مهندسی ورزش تحصیل کرده و اینک در کنار دلبستگیِ رویاگونۀ خود، بوکس، در ایران آموزش دهندۀ نرمش و تمرینات بدنی است. صدف خادم که به دلیل ممنوعیت ورزش بوکس برای بانوان در ایران تا کنون هرگز نتوانسته در یک مسابقۀ بوکس شرکت کند، اینک در آستانۀ این نخستین مسابقه، خود را سخت «هیجان زده» می‌بیند و می‌گوید که «از چند سال پیش در انتظار چنین روزی» بوده و خود را برای آن آماده کرده است. او تاکید می‌کند که «هر مسابقه پله‌ایست که ورزشکار را یک قدم به جلو می‌برد و بوکس بازی که در هیچ مسابقه‌ای شرکت نداشته باشد، کار خود را بی معنا می‌یابد». از همین رو «شرکت در این نخستین مسابقه بخودی خود دست یافتن به بخشی از اهدافی است که [او] از سال‌ها پیش برای خود تعیین کرده است». از همین روست که او این مسابقه را صرفنظر از نتیجۀ آن «شکسته شدن سدی» می‌داند که راه را بر او بسته بود. صدف خادم با این حال تاکید می‌کند که آنچه بیش از این اهمیت دارد اینست که «این راه ادامه یابد و دخترهای دیگر بتوانند از ایران در مسابقات گوناگون شرکت کنند بویژه اینکه مشت زنان بسیار شایسته‌ای هستند که توان شرکت در اینگونه رویاروئی‌ها را دارند». صدف خادم در حسرت است که «چرا دختران بوکس باز ایرانی نمی‌توانند به نام کشور خود در مسابقات بین‌المللی شرکت کنند» و می‌گوید که «این برای من بسیار دردناک است». صدف خادم تاکید می کند که او «تفاوتی میان زن و مرد نمی‌بیند و به همان میزان که مردها توانمند هستند و می‌توانند در اینگونه مسابقات شرکت کنند، زنان نیز توان آن را دارند». او می‌گوید که در زندگی روزمره «یک زن است» و در «رینک بوکس، یک مشت زن و بوکس بازی چیزی از زن بودن [او] نمی‌کاهد». از نظر صدف خادم «رینک بوکس، صحنۀ زندگیست». او می‌گوید «بوکس مرا پخته کرد، مرا بزرگ کرد». او به یُمن این ورزش دریافته که انسان در زندگی نیز همانند بوکس «اگر مشتی می‌خورد، نباید خود را ببازد، بلکه باید بایستد و اگر مشتی می‌زند، غرق خوشنودی و غرور نشود» زیرا ممکن است مشت حریف در کمین باشد. صدف خادم در این گفتگو به دشواری‌های پیش روی بوکس بازان در ایران اشاره می‌کند و بویژه به ضرورت داشتن جایگاه واحد در ورزش برای زنان و مردان تاکید می‌کند. گفتگو با صدف خادم را با فعال کردن فایل صوتی و یا دانلود آن گوش کنید.

فرنگیس حبیبی بامداد شنبه ١٦ فوریه، با تابیدن نخستین پرتو آفتاب در این روز اینک اندوهبار، بادبان برکشید و ساحلی را که ما بر آن نشسته‌ایم بسوی پهنۀ بی پایان دنیائی دیگر ترک کرد. او که روح و رفتاری بس آرام داشت، سال‌های دراز در آب‌های پُرتلاطمِ دلهره و تهدیدِ پس از انقلاب و سپس جنگ پارو زده و هنگامی که برای ایمن داشتن کودکان خردسال خود از گزند تشویش و مرگ، کشتی به دریاچۀ آرامی رانده بود که خانه راندگان را پناه می‌داد، دوری از زادگاه و آنچه در او بود، آرامش او را برهم می‌زد. فرنگیس حبیبی با این حال هرگز انسانی اندوهگین نبود، تا آخرین هفته‌های زندگی از جوش و خروش نیافتاد، تنها ده روز پیش از وداع با این جهان، آخرین کتاب او که برگ‌هائی از ٧٢ سال زندگی وی را بر خود دارد به بازار آمد. او در گفتگوئی که دو سال پیش انجام گرفت و برای شنیدن همین جا در اختیار شماست، به گذشتۀ خود باز می گردد و به افکار و نگرش‌های خود اشاره دارد. فرنگیس حبیبی، چنانکه نخستین زمزمه‌های آخرین گزارش او در گوش می‌خواند «در نوزده سالگی به پاریس» آمد. دو سال پیش از مه ٦٨ بود، جنبشی که ساختار سیاسی، مناسبات اجتماعی و ارکان اخلاقی جامعۀ آن روز فرانسۀ را بر هم زد و «باورها و ارزش‌های» او را نیز که دختر جوان و پُر شور و حالی بود، چنانکه خود در گفتگو با این رادیو به یاد آورده، «زیر و رو کرد» و به او «بسیار چیزها» آموخت. پیش از آن، خانواده‌ای که بگفتۀ او «به دانش و فرهنگ ارج فراوان می‌گذاشت» و در پی آن بود که «فرزندان خوب تربیت شوند»، بستر شایستۀ کسب ارزش‌های انسانی و فرهنگی را در او پدید آورده بود تا بذر اندیشه و اعتدال و انصاف بهنگام در او بارور شود. او در سال‌های تحصیل در فرانسه به «کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در اروپا» پیوست و شریک فعالیت‌های این سازمان شد. فعالیت‌هائی که از سال‌ها پیش بگفتۀ خود «با نگاه منتقدانه‌» به آنها می‌نگریست و «نه تنها محتوای افکار سیاسی آن دوران بلکه خام بودن آن رویکرد» را نیز مورد تردید قرار می‌داد. فرنگیس حبیبی در سال‌های روزنامه نگاری و در میان جمعی که کوشش‌ها و دلبستگی‌های آنان، گاه شور را به شر و باور را به فریاد بدل می‌کرد، پیام‌ اعتدال و آرامش می‌پراکند و در سراسر سال‌هائی که نخست معاونت و سپس مدیریت بخش فارسی ار.اف.ای را بر دوش داشت، با ترازوی انصاف، در آرام ساختن همکاران می‌کوشید و نسبی بودن داوهائی را که گاه در نگاه برخی «مطلق» می‌شد، با صبر بسیار به آنان یادآوری می‌کرد. فرنگیس حبیبی روزنامه نگاری آگاه و راست کردار بود و در کار خود از زیاده و کم روی پرهیز می‌کرد. او که سال‌ها در برنامۀ «نگاه‌ها و اندیشه‌ها» ادبیات و افکار را به نقد می‌کشید، نه این یک را بی سبب برکشید و نه هرگز آن دیگری را خوار کرد. فرنگیس حبیبی از «بدِ زمانه» به روزنامه نگاری روی آورده بود. او دانش آموختۀ «مطالعات زنان و جنسیت» بود و نقدِ اندیشمندانۀ ادبی را بال دوم پرواز بر فراز کشتزار زندگی ساخته بود. او با وقوع انقلاب از فرانسه به ایران بازگشت و چنانکه در آخرین کتاب خود، «جنگ با من از دور سخن گفته است»، می‌نویسد «نخستین هفته‌های انقلاب را همچون بامداد بهاری، پُرگل و شادی، و مملو از امید» می‌دید، «غافل از اینکه تنها چند ماه بعد، در پاسخِ اعتراض به بسته شدن روزنامه‌ها، گرز و چماق بر سر و روی» او فرو می‌آمد و هر که در برابر «حجاب اجباری» سخنی می‌گفت «فاحشه و ...» لقب می‌گرفت. در همین روزهاست که درب کلاس درس بر فرنگیس حبیبی بسته شد. او که آن‌هنگام در دانشگاه تهران به دانشجویان «جامعه شناسی» می‌آموخت، به سبب «ناآگاهی» از «جامعه شناسی اسلامی» دیگر شایستگی درس گفتن نداشت و «از آنجا که دانشگاه با کمبود استاد زبان فرانسه روبرو بود» اجازه ‌یافت به آموزش این زبان بپردازد. فرنگیس حبیبی سال‌های دهشناک پایان دهۀ پنجاه و آغاز دهۀ شصت را که در آن سرکوب و زندان و مرگ و ... با «انقلاب» و «جنگ» توجیه می‌شد، در ایران ‌گذراند، اما تامین امنیت کودکان خردسال، وی را ناگزیر از ترک کشور کرد. او در فرانسه تن به تازیانۀ دوری و بیکاری و نگرانی برای همۀ آنهائی که در ایران مانده‌اند ‌سپرد. آغاز کار بخش فارسی رادیو بین‌المللی فرانسه در اول مارس ١٩٩١، برگ تازه‌ای گشود تا او در پاریس از بام تا شام درگیر رویدادهای ایران باشد. فرنگیس حبیبی از همان ابتدا معاونت بخش فارسی را بر دوش کشید و علاوه بر کارهای روزانۀ تدارک اخبار و گزارش‌ها و ... در برنامۀ هفتگی خود که در دنیای ادب و اندیشه سیر می‌کرد از جمله به شمار بیشماری از کتاب‌ها و نوشته‌های فارسی برون مرزی پرداخت. نوشته‌های او در این برنامه، مجموعۀ ارزشمندی را تشکیل می‌دهد. او در سال‌های ١٩٩٩ تا ٢٠١١ مدیر بخش فارسی بود و سپس به بازنشستگی زودرس رفت تا به کارهای پژوهشی بپردازد. فرنگیس حبیبی که رسالۀ دکترای خود را به «هویت زنان ایرانی در جامعۀ در حال گذار» اختصاص داده بود هرگز اندیشه در این زمینه را ترک نکرد و مقالات بسیاری در این گستره به چاپ رساند. فرنگیس حبیبی در برابر بیماری که از چند ماه پیش باسماجت بر او چنگ انداخته بود، روحیه‌ای بی باک داشت و با دلیری آن را پذیرفت. می‌دانست که در این کارزار بخت پیروزی نادر است. پس آخرین جرعه‌های جام زندگی را با سرزندگی حیرت آوری می‌نوشید. برای همکاران دیرین او، امروز دنیا غم‌انگیزتر است. فرنگیس حبیبی در گفتگوئی که دو سال پیش انجام گرفت و همین جا در اختیار شماست، به گذشتۀ خود اشاره دارد و از افکار و اندیشه‌های خود می‌گوید. برای شنیدن ابزار رایانه‌ای زیر را به کار اندازید:

میهمان این هفتۀ چهره‌ها و گفتگوها در دریای موسیقی ایران ذورقی چنان یگانه دارد که نوای نخستین نوازش پاروی آن بر آب، پردۀ راز بگشاید و چیزی پنهان نگذارد... این چنین است که تنها یک نوا، دو کوبه، یک یا دو دَم و یا رفت و آمدی بر زِه، تمامی ترانه‌های او را بیاد می‌آورد و یادهای فراوان، ترانه کند. میهمان این هفتۀ چهره‌ها و گفتگوها را هر چند بیش از همه به سبب بازسازی علمی ترانه‌های بومی و محلی و اجرای آنها به سبک کلاسیک می‌شناسند، اما او در رشتۀ اُپرا در هنرستان عالی موسیقی ایران و سپس در ایتالیا، آلمان و اتریش آموزش دیده و با صدای سوپرانو خوانندۀ سولیست اُپراست. هر چند اجرای او از سمفونی شمارۀ ٩ بتهوون با ارکستر فلوریدا در «فورت لادردیل» زبانزد همگان شده است، اما او با صدای خود به آثار دیگری نیز از باخ، پوچینی، شوبرت، شومان، موتزارت، وردی، ویوالدی، هایدن و هندل جان داده و تالارهای پُرنام و نشانِ بسیاری در سراسر جهان میزبان او و آواز وی بوده‌است. میهمان این هفتۀ با تدوین کتاب «آوای نام‌ها از ایران زمین» یکی از بزرگترین نام نامه‌های فارسی را فراهم آورده و برای آشنا کردن بینایان با جهان نابینایان کتابِ «در آنسوی تاریکی» را نگاشته است. او در آخرین کتاب خود، «آواز پری‌ها»، مجموعه‌ای از خاطره‌ها، تجربه‌ها و آموخته‌های خود را برای آموزش موسیقی به همگان عرضه می‌کند. میهمان این هفته، پری زنگنه، در این گفتگو از کودکی خود و نخستین درس‌های آواز نزد نصرالله زرین پنجه و سپس آموزش اُپرا نزد خانم اِولین باغچه ‌بان یاد می‌کند. او می‌گوید که اجرای ترانه‌های محلی را نه در دوران تحصیل آموخته و نه در اندیشۀ پرداختن به آنها بوده است، اما به درخواست وزیر فرهنگ و هنرِ وقت به موسیقی فولکلوریک ایران روی می‌آورد و به اجرای ترانه‌های محلی که پیش از آن روبیک گریگوریان شماری از آنها را برای «سولو»، «سوپرانو» و «کُر» به سبکی مدرن و علمی تنظیم کرده بود، می‌پردازد. پری زنگنه در این گفتگو به حادثۀ رانندگی که نابینائی وی را در پی آورد و اثرات آن بر زندگی خصوصی و هنری خود اشاره می‌کند، از دشواری‌ها و کوشش‌های خویش می‌گوید، خواستار آن می‌شود که گنجشک‌ها و کبوترها او را در سفر آخر همراهی کنند و می‌خواهد که آنهنگام سرود ای ایران همراه و همپایش گردد. این گفتگو را از طریق دانلود و یا فایل صوتی گوش کنید.